Skip to main content

BANG DEIH IHI UA??

44-Ukhrul AC MLA, Alfred Arthur in 13th session of 11th Manipur Legislative Assembly, August House ah state government in Hill areas leh Valley khentuam ahi chiin budget kibatlouhdan ana gen a, Hill areas adia budget kiluikhe-te leng ginatak a zat ahilouh banah, a tawtna ding lampi leng tawnlou ahi chin ana gen hi. Hill areas ading a poimoh mahmah dotna Minister of Tribal affairs and Hills kiangah bangzahhiam bawl ngal hi; “Cabinet meeting ah hiai budget (or spending) kibatlouhdan (Hill areas leh Valley) na question ngei hia?”, “Constitution dungzui in Hill areas a budget hi’n program and policy hitaleh, HAC apan recommendation na la ngei himhim hia?”, “HAC apan recommendation lak na sawm himhim hia?” chih te ana dong hi. 

Pu Vungzagin Valte (Hills Minister) in siamtak in hichiin dawngkik hi “In the discussion, the budget is there but expenditure discussion I have not yet come across”. A dotna dawng kha hia chih bel kitheilou, himahleh Alfred in bel Hill Minister na hihziak in cabinet meeting ah budget/expenditure etkai ding na mohpuakna ahi chi a, kidawng kha thei ngeilou ahi ding ua, speaker in munkhat a tukhom a amau gel kihou mai dingin nui kom in ana ngen hi.  

A omdan tak bel, Hill Minister in hill area a budget leh expenditure te leng ana theikha khollou hihtuak a, ama thuneihna nuai a om ahihlam leng theilou bangsim maimah hi. Ahihleh CM pu Biren Singh in enkai khom vek mai ahidiam hon chisak mahmah a, Minister len ding a ama thuzoh deuhte deih ahidiam chih uthuai sim hi. Hichi khong nimnem ziak in Hill area a budget om sunsun te kizang mah hia chih kuaman thei bun lou a, khantouh ding i gengen hang in heutu te mahmah inleng kizil nailou deuh hileh kilom hi.

India phualpi solkal in tribal-te (Singtangmite) kepbitna ding in North East state 4; Assam, Mizoram, Tripura leh Meghalaya te ah Indian Constitution Sixth Schedule nuai District Council te tungtawn in amau kivaihom theihna ding thuneihna ana pia hi. Autonomous District Area sung ah bel State government in mohpuakna nei theilou a, ADC in thuneihna sangtak nei daih hi. Kum bangzahhiam paita in eite’n leng sixth schedule buaipih a nei hileng kilom in i om souhsouh ua, bangmah sawi kawnok lou a kholsan phot chu i hipeuhmah ua. Tu’n ah territorial Council hiam i gen dok non ua, ahihke’h State within State chihdan khong hia i buaipih uh, ki theichian nonlou ahi.

A deih thu a gen in Sixth Schedule bel nak deihhuai hina maizen e, himahleh Manipur State ah sixth schedule muhding kinem kei ni. Chih bel Manipur ah tribal population a tawm tuk a mun lianpi uap a teng i hi ua, meitei te a ding omlou zen in phualpi solkal in tribal areas teng sixth schedule nuai ah a hon koih kei hial ding. Huai i chih ziak a Manipur a tribal te nelhsiah in om uhen chihna ahikei a, sixth schedule zaw hidah heh chihna lel ahi. Sixth Schedule in NE-state 4 chauh uap mahleh in state dang te ahleng tribal mite humbitna ding Indian Constitution article tuamtuam ana om veve hi.

Manipur a Hill area te humbitna ding in, 1971 in ‘The Manipur (Hill Areas) District Councils Act, 1971’ Parliament ah ki passed hi. Huai Act dungzui in, Manipur (UT ahihlai) Hill Area teng ading in District Council phutkhia in, Sixth Schedule nuai a omte toh kibang phial ding in District Council kiang ah thuneihna piak khiat in om hi. Hill Area sung te ah aminpu in thuneihna hau mahle uh, fund allocation and budget tungtang a power piak ahihlouh ziak in District Council te’n hihtheih anei vakkei ua, a thuneihna uh zatna ding omlou daih hi. Huaiziak in state government mah abelh uh ngai hi, MLA leh Minister te maivil siamsiam in fund mu ahi ziak un. District Council te thuneihna chu zero chihna a himai. 

Huaiziak in heutu masa (E Vungkholian te hunlai) te’n hiai ADCC chih ana pakta vaklou in, Hill Area mipi te haikhemna ahi chi in ADCC kum 20 phial ana boycott uh hi. Tua kilamdang ding sa hile’ng kilom awmtak in, nui seisai in i na vaidawn non sauhsauh ua, phunna ding lel a zang in, leh power neih sunsun show na dia zatsawm in iki khum bichil daih ua, term bei tan i kikhum uih maimah uhi. Tu mahmah inleng state government in MLA election a influence khak ding lauhziak in ADC election hon kholsak daih a, bangmah gentheih lah nei tuanlou in MLA election khit i ngak non nainai uh hi. MLA election zoh chikchik bel Sixth Schedule mah gen a neinon in, ADC election ading in vote i zong non sauhsauh ding ua, huchi himai ding ahi.

North-Eastern Areas (Reorganization) Act, 1971 passed ahih dungzui in Manipur leh Tripura kiangah statehood piak in om a, Meghalaya State bolkhiat dingdan leh Mizoram Union Territory piak dingdan ngaihtuah in om hi. Huai komkom in Manipur a Hill mi te’n State Assembly a power a neihtheihna ding un, Manipur State ading liauliau in Indian Constitution ah Article 371(C) behlap in om hi. Huai dungzui in, ‘The Manipur Legislative Assembly Hill (Areas Committee) Order, 1972’, June 20 in President V.V Giri in suah in, Hill Areas Committee (HAC) hong kipankhia hi, Hill Areas (wholly or partly) apan MLA teng member ahivek uh hi.

 

HAC in legislative functions poimoh mahmah 4 nei hi; 

Bill (money bill chihlouh) peuhmah Hill area sukha ding ahihleh HAC etchet ding a piak masak ding ahi.

HAC in Hill Areas hetkha peuhmah toh kisai Dan leh vaihawmna (solkal recommend te) a ngaihtuah thei un, thupukna a lathei ding uh.

HAC in Hill Areas toh kisai Annual financial statement a genkhawm thei ding uh.

HAC a Bill kipelut peuhmah HAC in a recommend khitchian Assembly in a pass theipan ding,

chihte tel in HAC kiang ah thuneihna liantak Indian Constitution in ana pia hi. Huai mai hilou in, state assembly in HAC recommendation thusimlou a akoih a HAC thuneihna bangmahlou asuah som leh HAC in governor tawn in President ah lungkimlouhna a tun thei gige ding chih ahi.

HAC kiang ah hichibang a thuneihna piak himahleh Hill MLA te’n HAC tungtawn a Hill mipi te maban ding khuak tuanlou in, mahni personal gain dia zatsom hile kilom omtak in CM pa maivilna ding in zang maimah uh hi. HAC mahmah leng ruling party in taalkaih in, HAC Chairman position leng ruling party khutzat hong suak maimah hi. Huaiziak in State Assembly in Bill khatpeuh pass a sawm peuhleh HAC kiang ah recommendation la ngeilou in, HAC inleng ahiding mah ahi chi hileh kilom awmtak in, bangmah theilou in om heuhou maimah hi. ‘Vokpi mai a suangmantam paih toh kibang’ chia pau upa ina neih uh zatna khat chu ahipeuhmah a.

Ahi a, HAC in a power diktak a zat masak na ding in August 16, 2021 in ‘The Manipur (Hill Areas) Autonomous District Council Bill, 2021’ kichi Manipur Assembly Session (was ongoing) ah, 20th August a puaklut ding in thukim uhi. Hiai in Manipur solkal sawiling hial in, meitei te leh valley representative tel in ‘phaizang leh singtang te kal suksiat na dia kuate hiam policy ahi’ khong hon chisak mok uh hi. Hiai Bill in phaizang nengchik leng sukha lou a, phaizang mite patauhna ding khatle’ng omlou hial ahi. Ahi a, hiai Bill pass hileh Hill area teng ah ADCC in power lianpi neita ding a, state solkar in a utut in talkaih thei nonlou ding chihna ahi. Hiai in a tup bel, a omsa ADCC kiang a power piak beh ding ahilel a, phaizang mipi ading a lauhna ding om lou ahi. A minpu ADCC hinonlou a, power nengchik nei ADCC hita ding chihna ahi.

Phaizang hetkha lou ding Bill luikhiat maimai leng phal hilou in, state solkal (speaker) in HAC ah phaizang MLA 9 hon guanbeh zawsop hi (wholly or partly hill chih paulap a nei in). Ahi a hichibang a HAC member khengthei zatzat ding in Governor lou in power a neikei himhim (tu’n bel a order zukkik ahiphot). Bill pass ding le hilou, a luikhiat maimai ding leng phallou khop in State Assembly in i tribal representative te hon koihsak hunlai in ei koi ah i om ale. Hichibang a state solkal in hon thusimlou ahihdan theih thakthak ahoih a, i thuneihna nengchik bek lahkhiat ahoih in poimoh hi.

State solkal thilhihdan lungkimlou in ATSUM makaihna in hill area teng ah bandh bawl in om a, hill area sung ah support hoih mahmah hi. Ahi a, eilam a heutu leh organisation te apan support na kamkhat leng zak hilou in, i MLA leh Minister neihte uhleng dai kheukhou mok uh hi. Bangmah demand dek i hikei ua, thil omsa nengchik hihfel leng chih maimai ahi, singtang mite (adiak a eilawi) ading in a lauhhuaina omkei a, zatkhelh chihleng a om theikei bok. Huchi himahleh eilam apan support bangmah muh ahikei mok a, midang phattuamna ding chi hile kilom awmtak in i na gal et kheukhou mok uh hi. Singtangmi khutzat HAC in bill pass dek ahikei a, bill a luikhiat dek maimai leng state solkal in hon dal ahi chih chiangbek thei in, nakpitak a poi isak ding hizo ahi.

Huchih malak ah, CM paina na a nungzuih in leh sappau paulah sasa in CM pa bang ‘second missionary’ i chi zozen a, a khen lah diklou sasa in CM pa taang a inauguration bawl bang leng i om veve hi. Hill Area mipi te power ding daltheihna teng a hon dal, CM pa ‘Go To Hills’ policy ah i va tuitum thei mahmah daih ua, CM pa’n bel Helicopter zang in hon ‘Fly To Hills’ san daih zel a, a heh ding lau hileng kilom awmtak in a chih nana ah i diang sauhsauh maimah ua, hong zumhuai sim daih hi. CM pa maivil mok in mipi adia poimoh policy and program a hon pekei hial ding, development petmah chauh deih ihih leh bel a hon pethei thou, ahihhang in Hill Area ading a power deih ihihleh bel CM pa toh i kituak vak kei ding chih theih ahoih masa hi.

Kum 5 paisa a, MDC term nihna ding election a omdek in, candidate te’n mipi apan dotna lakkhomna bang hon nei ua, dotna haksa simsim leng dot in omkha uhi. Huai hun a kigen tampen bel zomi maban ding ahitangpi a, MDC elected te’n Sixth Schedule nasatak a phualpi solkal kiang a phut ding ahihdan uh bang gen motmot zozen uh hi. Ahong chin hial tak un lah phualpi solkal gentaklouh, state solkal inleng thulak in a nei se kei a, ei-leh-ei kal a kitauhna in pang zawsop hi. Sixth Schedule gentaklouh, a omsa ADCC te power leng ngen ngamlou in, state solkal mai ah ui meikhup bang in i na omdaih zel ua, a buaithrak emem.

Maban paiding dan ah, Sixth Schedule, Territorial Council ahihkeh State within State chihte genlat in i nei nawn ua, bangpen kinep ding ahia chihleng theih ahi non kei. A himhim in bel, Indian Constitution in a hon piaksa thuneihna te leng claim ngamlou a, Manipur solkal CM leh Minister te lauhziak a HAC power kitheihmohbawl a, nungthuap ngamlou a i omlai in Manipur solkal paikan in Phualpi solkal ah bang i va gen kawnok mok ding uam mo? Tangtak a phualpi solkal maituah ding a i kisak leh Manipur solkal a langpan dingsa a i koih kei mokleh ki hihkhial kha mahmah maithei a, kimansa a omngai ahi chih theithak ni.

HAC in ADCC te’n power tamzaw aneih theihna ding ua bill luikhiak asawm maimai a Manipur solkal patau ahihleh, eilawi political goal te ah bel a om maimai kei hial ding uh. A masa ding te masat sak dan i theih a, HAC kichi singtangmi adia pang ahihdan theih a, i nungthuap uh poimoh lua ahi. Manipur solkal in singtangmi te thuneihna omsun HAC leh ADCC te thulak a neilou a, meitei te kia ading khual a vai a hawm daal ngamlou a i omleh a khonung gu i thuak hong ngai khamoh kei ding. 

Tribal areas teng ah i deihpen phualpi solkal in honpia hilehleng ADCC te mah ahi khutzat a i neih ding, tu in leng ADCC te’n power a neihtheih na ding uh mi’n asai lai a ei bangchi? Bang ahia i deih uh? ADCC kiang a power piak ding mo, piaklouh ding? HAC hatsak ding mo, hatsak louh ding? Bang ahi i tup uh? Manipur a vaihawm political party peuhpeuh adia khutzat lel hia i ut, ahikeileh bang? Dinsan i nei ding a, huihmut na lamlam a awn mai lou ding in, i tup pen theichiang phot peuhmah leng adan omding ahi. Nam dang pat khempeuh ei ading in a hoihkei chihdan ngaihtuahna te tawpsan ni.

Comments

Popular posts from this blog

Innkuan In Siamsinna Mah Awle

Siamsinna i chih tuhun leh maban hun hong paitou ding a kivenna galvan muanhuaipen ahihbanah a lauhuaipen leng hibok hi. Banghang hiam chihleh siamsinna in thil tampi theihna hon neisak a, na ngaihtuahna liansak in thil khempeuh ah laakdan hoihtak leh kichiantak hon pethei hi. Huaimai hilou in na thil geeldan leh hihdan midangte adia laaktak leh ettontak hisak, chihbel thil haihuaipi gen ding in na ngaihtuahna leh theihna in hon phallou a midangte mai ah zahlakna hilou in zahtaakna hon musak hi. Haksatna mun ah thilhoih leh hoihlou kichiantak in hon lak a, a lampi hoihpen hon kawkmuh thei siamsinna ahihlam i mangngilh louh uh poimoh hi. Siamsinna in maban hong paizel ding ah naupangte leh tuailaite gam-le-nam poimohna theisiam ding leh a khantouh theihna dingin pilna leh siamna guan hi. Siamsinna poimoh lua ahihman in India danbupi in 'Right to education act' kichi thupiak ana namkip khin hi. Hiai dan dungzui in naupang kum guk apan  sawm-le-li tante kiang ah siamsinna piak n

The Dark Side Of Rights.

This is the modern world where: Everyone is looking for a reason to be offended. You can't really give any opinion without having to offend someone. You become a racist, sexist, homophobic and what not just by sharing your ideas and views on a particular subject. Everybody believed that you would agree with them or you are just a piece of shit. The new world where: Nobody wanted to be judged by what they wear, how they dress, what they eat, what they do, his choice of words, o r even his/her manner. It's not that they don't want to be judged, they wanted to be considered perfect just the way they are, which is a bunch of shits. Being judgemental is what makes us human, but if you continue to be in your shit and egoistic self you better not care what people say behind your back. The better world where: You cannot hug your best friend without having to think twice. And thanks to the so-called pro-liberals, feminist, and human right activists for destroying the very r